آیه 73 سوره قصص

وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (73)

جلد 10 - صفحه 175

وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ‌: و از رحمت و بخشايش واسعه الهى است كه بيافريد براى شما و قرار داد به حكمت بالغه خود، اللَّيْلَ وَ النَّهارَ: شب و روز را، لِتَسْكُنُوا فِيهِ‌: تا آرام گيريد در شب، وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ‌: و تا طلب كنيد در روز به انواع مكاسب از روزى خدا كه به فضل خود مقرر فرموده نه به استحقاق سابقه كه شما را بوده باشد. وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ‌: و تا شايد سپاسدارى كنيد خداى را بر نعمت روز و شب.

تنبيه: يكى از آيات و شواهد قدرت ذات يگانه الهى، خلقت شب و روز است.

حضرت صادق عليه السّلام به مفضل فرمايد: تأمل نما در طلوع و غروب آفتاب براى قيام شب و روز، اگر طلوع آفتاب نمى‌بود جميع امور عالم باطل مى‌شد و نمى‌توانستند مردم سعى نمايند و تصرف كنند در امور معاش خود و دنيا بر ايشان هميشه تار بود و عيش آنها بدون لذت و روح و روشنائى و نور گوارا نبود؛ و مصالح طلوع خورشيد، از آفتاب روشن‌تر است و احتياج به بيان ندارد، بلكه تأمل كن در منافع غروب آفتاب، اگر آن نمى‌بود مردم را قرار و سكون ميسر نبود با شدت احتياجى كه دارند به خواب و استراحت، تا آنكه ابدان ايشان از كلال برآيد و حواس ايشان قوت يابد و قوت هاضمه برانگيخته شود براى هضم طعام و رسانيدن غذا به سوى اعضا. و اگر هميشه روز مى‌بود، حرص، مردم را بر آن مى‌داشت كه پيوسته كار كنند و بدنهاى خود را بكاهانند. بدرستى كه بسيارى از مردم آن مقدار حرص بر كسب و جمع و ذخيره كردن اموال دارند كه اگر تاريكى شب مانع ايشان نمى‌شد هر آينه قرار نمى‌گرفتند و چندان كار مى‌كردند كه خود را از كار مى‌افكندند. و نيز اگر شب در نمى‌آمد، زمين از حرارت آفتاب تفتيده مى‌شد كه حيوانات و نباتات ضايع مى‌شدند. پس قادر خبير به حكمت و تقدير خود چنين مقدر فرموده كه آفتاب گاهى طلوع كند و گاهى غروب نمايد به مانند چراغى كه گاهى براى اهل خانه افروزند، تا حوائج خود را به آن تمشيت دهند و گاهى بردارند تا ايشان قرار يابند و استراحت نمايند؛ پس نور و ظلمت كه ضد يكديگرند

جلد 10 - صفحه 176

هر دو را براى نظام عالم و انتظام احوال بنى آدم آفريد «1».

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ (71) قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ (72) وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (73) وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (74) وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (75)

ترجمه‌

بگو خبر دهيد كه اگر قرار دهد خدا بر شما شب را پاينده تا روز

جلد 4 صفحه 204

قيامت كيست خدائى جز خداوند كه بياورد براى شما روشنائى آيا پس نمى‌شنويد

بگو خبر دهيد كه اگر قرار دهد خدا بر شما روز را پاينده تا روز قيامت كيست خدائى جز خدا كه بياورد براى شما شبى كه آرام گيريد در آن آيا پس نمى‌بينيد

و از رحمت خود قرار داد براى شما شب و روز را تا بياراميد در آن و تا طلب كنيد از فضلش و باشد كه شما شكر كنيد

و روز كه ندا كند آنها را پس گويد كجايند شريكان من كه بوديد گمان ميبرديد

و بيرون آوريم از هر جماعتى گواهى را پس گوئيم بياوريد دليلتان را پس دانند كه حق مر خدا را است و ضايع گردد از آنها آنچه بودند كه نسبت بدروغ ميدادند.

تفسير

خداوند متعال در تعقيب آيات سابقه كه دلالت بر انحصار اراده و اختيار و حكم بخداوند قادر مختار دارد فرموده بگو اى پيغمبر باين مشركين كه بگوئيد بدانم اگر خداوند شب را بر شما ممتدّ نمايد تا روز قيامت آيا غير از خدا كيست كه بتواند براى اداره معاش شما ايجاد نور و روشنائى نمايد و آنها چون ميدانند غير از خدا كسى قدرت بر اين امر ندارد اقرار خواهند نمود و حجّت بر آنها تمام خواهد شد و بعدا بگو پس چرا گوش شنوا نداريد و دست از پرستش بتها بر نميداريد و نيز بآنها بگو كه بگوئيد بدانم اگر خدا روز را بر شما ممتدّ نمايد كيست كه بتواند شب را براى استراحت شما ايجاد كند تا بگويند غير از خدا كسى نميتواند و مأخوذ با قرارشان شوند و بعد بگو چرا پس بصيرت بخداى خود پيدا نميكنيد و براى او شريك قرار ميدهيد و بنظر حقير چون راه بصيرت و بينائى توجه و شنوائى است افلا تسمعون بر افلا تبصرون مقدّم شده و بعضى وجه آنرا مناسبت شنوائى با شب و بينائى با روز دانسته‌اند و فايده نور و روشنائى را هم چون روشن و آشكار بود ذكر نفرموده است و اين از رحمت و مهربانى و بنده نوازى خدا است كه شب را براى آسايش و روز را براى اداره معاش و اكتساب بندگان قرار داده تا باميد خدا كسب كنند و بر نعم الهى شكرگزار باشند و غير او را پرستش و ستايش ننمايند و ياد كن اى پيغمبر براى آنها روزى را كه خداوند بطور ملامت و سرزنش خطاب نمايد و بآنها بفرمايد كجايند آنهائيكه شما شركاء من مى‌پنداشتيد و بيرون آورد از هر فرقه و جماعتى پيشوا و مقتداى‌

جلد 4 صفحه 205

آنها را براى گواهى دادن بر عقائد و اعمالشان از قبيل انبياء و اولياء و علماء عدول و بآنها بفرمايد اگر دليلى بر حق بودن عقائد و اعمالتان داريد اقامه نمائيد و آنها نتوانند دليلى بياورند كه مصحّح عقائد و اعمالشان باشد و بدانند كه حق با خدا و اولياء او بوده كه تكليف آنها را در دنيا بيان فرموده‌اند و آنها پيروى ننمودند و بهواى نفس خودشان عمل كردند و آنچه را دست آويز خود قرار داده بودند از دست آنها برود و معبودها و دروغهاشان نيست و نابود گردد و حيران و سرگردان بمانند مانند كسيكه همه چيز خود را گم كرده باشد و چاره‌اى نداشته باشد و در وجه تكرار مفاد آيه ما قبل آخر گفته‌اند قبلا براى اظهار بطلان عقايد آنها بوده و اخيرا براى اثبات دليل نداشتن آنها بر ادّعاشان در حضور گواهان و ظاهرا براى تأكيد و مبالغه در نكوهش و ملامت بر شرك كه اعظم معاصى است ميباشد.

وَ مِن‌ رَحمَتِه‌ِ جَعَل‌َ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ لِتَسكُنُوا فِيه‌ِ وَ لِتَبتَغُوا مِن‌ فَضلِه‌ِ وَ لَعَلَّكُم‌ تَشكُرُون‌َ (73)

و خداوند ‌از‌ باب‌ تفضل‌ و رحمت‌ مقرر فرمود ‌از‌ ‌براي‌ ‌شما‌ شب‌ و روز ‌را‌ شب‌ ‌را‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌که‌ سكونت‌ پيدا كنيد و رفع‌ خستگي‌ كنيد و استراحت‌ كنيد ‌در‌ ‌او‌ و روز ‌را‌ ‌براي‌ اينكه‌ طلب‌ كنيد ‌از‌ فضل‌ الهي‌ و تحصيل‌ امر معاش‌ و زندگاني‌ و ‌باشد‌ ‌که‌ ‌شما‌ شكر ‌اينکه‌

جلد 14 - صفحه 272

دو نعمت‌ بزرگ‌ ‌را‌ بجا آوريد.

اما وظايف‌ شب‌ دارد ‌در‌ اخبار ‌که‌ شبرا سه‌ قسمت‌ كنيد يك‌ قسمت‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌براي‌ خواب‌ بگذاريد ‌که‌ ‌اينکه‌ قواي‌ بدن‌ و حواس‌ ظاهريه‌ و باطنيه‌ تعطيل‌ شود و استراحت‌ كند و يك‌ قسمت‌ ‌براي‌ التذاذات‌ نفسانيه‌ ‌در‌ مأكول‌ و مشروب‌ و منكوحات‌ و يك‌ قسمت‌ ‌براي‌ عبادت‌ و مناجات‌ و عرض‌ حاجات‌ و ادعيه‌ و تلاوت‌ كتاب‌ اللّه‌ و دعاء ‌در‌ حق‌ برادران‌ ديني‌ ‌که‌ دعاء ‌در‌ سر و ‌در‌ غياب‌ برادران‌ سريع‌ الاثر ‌است‌ بخصوص‌ وقت‌ سحر و ‌بعد‌ ‌از‌ اتيان‌ بنوافل‌ ‌حتي‌ حضرت‌ يعقوب‌ مغفرت‌ فرزندان‌ ‌را‌ گذاشت‌ ‌براي‌ وقت‌ سحر:

و اما وظايف‌ روز اما قسمت‌ ‌بين‌ الطلوعين‌ ‌براي‌ عبادت‌ ‌که‌ ‌در‌ دو جا ثبت‌ ميشود ‌هم‌ ملائكه‌ شب‌ و ‌هم‌ ملائكه‌ روز ‌که‌ ميفرمايد: أَقِم‌ِ الصَّلاةَ لِدُلُوك‌ِ الشَّمس‌ِ إِلي‌ غَسَق‌ِ اللَّيل‌ِ وَ قُرآن‌َ الفَجرِ إِن‌َّ قُرآن‌َ الفَجرِ كان‌َ مَشهُوداً وَ مِن‌َ اللَّيل‌ِ فَتَهَجَّد بِه‌ِ نافِلَةً لَك‌َ عَسي‌ أَن‌ يَبعَثَك‌َ رَبُّك‌َ مَقاماً مَحمُوداً (اسري‌ ‌آيه‌ 78 و 79) و يك‌ قسمت‌ روز ‌را‌ ‌براي‌ تحصيل‌ علم‌ دين‌ و اخذ مسائل‌ و تكميل‌ عقايد و تزكيه‌ اخلاق‌ ‌که‌ فرمود

«طلب‌ العلم‌ فريضة ‌علي‌ ‌کل‌ مسلم‌ و مسلمة و طلب‌ العلم‌ اوجب‌ عليكم‌ ‌من‌ طلب‌ المال‌»

و يك‌ قسمت‌ ‌براي‌ كسب‌ حلال‌ و تحصيل‌ امر معاش‌ ‌که‌ فرمود

«الكاسب‌ حبيب‌ اللّه‌، الكاد لعياله‌ كالمجاهد ‌في‌ سبيل‌ اللّه‌»

و ‌اينکه‌ مقام‌ بلنديست‌ ‌که‌ ‌از‌ القاب‌ حضرت‌ رسالت‌ ‌است‌ و دارد كسي‌ ‌که‌ ‌در‌ خانه‌ بنشيند و بگويد. ‌خدا‌ روزي‌ مرا برسان‌ دعايش‌ مستجاب‌ نميشود و يك‌ قسمت‌ ‌براي‌ مراوده‌ و معاشرت‌ ‌با‌ اخوان‌ وصله‌ ارحام‌ و رسيدگي‌ بحال‌ برادران‌ ديني‌ و قضاء حوائج‌ مسلمين‌ و اصلاح‌ امور ديني‌ ‌آنها‌ لذا ميفرمايد:

وَ مِن‌ رَحمَتِه‌ِ كسي‌ طلبي‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ندارد جميع‌ نعم‌ ‌او‌ تفضل‌ و رحمت‌ ‌است‌

«‌کل‌ نعمك‌ ابتداء».

جَعَل‌َ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ بواسطه‌ حركت‌ دوري‌ زمين‌ ‌که‌ قسمت‌ مقابل‌ شمس‌ روز و قسمت‌ ديگرش‌ شب‌ و علت‌ جعل‌ شب‌ و روز ‌براي‌ رفتن‌ بسينما و تفريح‌گاه‌ و مراكز فساد و ظلم‌ ‌به‌ بندگان‌ ‌خدا‌ نيست‌ بلكه‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌:

جلد 14 - صفحه 273

لِتَسكُنُوا فِيه‌ِ ‌در‌ شب‌.

وَ لِتَبتَغُوا مِن‌ فَضلِه‌ِ ‌در‌ روز ‌تا‌ قدر ‌اينکه‌ دو نعمت‌ بزرگ‌ ‌را‌ بدانيد.

وَ لَعَلَّكُم‌ ‌يعني‌ بايد و لازم‌ ‌است‌.

تَشكُرُون‌َ لكن‌ نوع‌ بشر قدردان‌ نيستند و قدر ‌اينکه‌ دو نعمت‌ ‌را‌ نميدانند و شكرگزار، نيستند.

]

(آیه 73)- و در این آیه که در حقیقت نتیجه گیری از دو آیه قبل است می‌فرماید: «و از رحمت الهی است که برای شما شب و روز قرار داد، تا از یک سو در آن آرامش پیدا کنید، و از سوی دیگر برای تأمین زندگی و بهره گیری از فضل خداوند تلاش کنید، و شاید شکر نعمت او را به جا آورید» (وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

آری! گستردگی دامنه رحمت خدا ایجاب می‌کند که تمام وسائل حیات شما را تأمین کند.